Лідарцы дэмакратычных сіл Беларусі
Святлане Ціханоўскай
Аб’яднаны Пераходны Кабінет
Паважаная Святлана Георгіеўна!
Паважаныя прадстаўнікі Аб’яднанага Пераходнага Кабінета!
У жніўні 2025 года адбудзецца канферэнцыя дэмакратычных сіл «Новая Беларусь», прымеркаваная да пятай гадавіны з пачатку пратэстаў.
Як гаворыцца, прыйшоў час падводзіць вынікі.
Звяртаюся да вас у форме адкрытага ліста, паколькі ўсе іншыя магчымасці вычарпаныя.
Хацелася б звярнуць вашу ўвагу на шэраг найбольш важных праблемных пытанняў, якія патрабуюць свайго вырашэння. Адказаў на гэтыя пытанні чакаюць многія беларусы. У сваю чаргу прапануюцца канкрэтныя рашэнні па рэфармаванні дэмакратычнай супольнасці.
1. Нацыянальны лідар. Офіс Святланы Ціханоўскай
1.1. Без усялякіх сумневаў, Святлана Ціханоўская атрымала перамогу на прэзідэнцкіх выбарах 2020 года. Выбар беларусаў наклаў на яе цяжкі груз адказнасці за лёс дэмакратычнай Беларусі, за барацьбу супраць рэжыму Лукашэнкі, які захапіў уладу злачынным шляхам.
Уяўляецца, што сутнасць нацыянальнага лідарства палягае ў здольнасці прапанаваць беларусам стратэгічны і пераканаўчы курс на змяненне сітуацыі ў Беларусі, на вызваленне Беларусі ад злачынцаў, якія ўтрымліваюць уладу ў краіне, пераканаць грамадзян у неабходнасці згуртавацца для рэалізацыі названых мэтаў.
Беларусы пасля 2020 года звязвалі свае надзеі са Святланай Ціханоўскай — менавіта як з сімвалам барацьбы супраць рэжыму Лукашэнкі.
Офіс Святланы Ціханоўскай, як «каманда і арганізацыя, звязаныя з палітычнай дзейнасцю нацыянальнага лідара Святланы Ціханоўскай», павінен забяспечваць прадстаўніцтва і прасоўванне інтарэсаў беларусаў і Беларусі як унутры краіны, так і за яе межамі; садзейнічаць аб’яднанню намаганняў для рэалізацыі агульнай стратэгіі і прыярытэтаў дэмакратычных сіл (гл. афіцыйны сайт Святланы Ціханоўскай).
Аднак за мінулыя пяць гадоў беларусы так і не ўбачылі ад нацыянальнай лідаркі і яе Офіса якіх-небудзь праграмных дакументаў у змяненні сітуацыі ў Беларусі, па арганізацыі барацьбы са злачынным рэжымам — не кажучы ўжо пра фактычную арганізацыю працы ў гэтым кірунку.
З размешчанага на сайце Офіса Святланы Ціханоўскай праекта Стратэгіі пераходу да Новай Беларусі вынікае, што пераход улады да «дэмакратычных сіл» можа адбыцца ў выпадку, калі:
– прадстаўнікі рэжыму вырашаць уступіць з імі ў перамовы;
– да ўлады ў выніку пратэстаў прыходзяць «новыя палітычныя сілы»;
– адбываецца трансфармацыя рэжыму;
– Украіна акупуе Беларусь.
Выглядае так, што «дэмакратычныя сілы» не прадпрымаюць ніякіх самастойных дзеянняў для свайго прыходу да ўлады і не маюць на гэты конт ніякага плану дзеянняў. Практычна прамым тэкстам прапісана, што, калі «па якой-небудзь прычыне» рэжым Лукашэнкі страціць уладу, іх хтосьці запросіць паўдзельнічаць у транзіце ўлады.
Цудаў не бывае. Калі не прадпрымаць ніякіх намаганняў да таго, каб улада перайшла ў рукі дэмакратычных сіл, яна так і застанецца ў руках дыктатара — і ніякага транзіту ўлады не будзе.
1.2. На фоне поўнай адсутнасці як праграмных дакументаў, так і рэальных дзеянняў, накіраваных на барацьбу з рэжымам Лукашэнкі, выклікае здзіўленне палажэнне пункта 4.1 Пратакола ўзаемадзеяння паміж Нацыянальнай лідаркай Святланай Ціханоўскай, Каардынацыйнай радай Беларусі, Аб’яднаным пераходным кабінетам Беларусі і Офісам Святланы Ціханоўскай (далей — Пратакол), у адпаведнасці з якім Святлана Ціханоўская выконвае абавязкі Нацыянальнага лідара да таго часу, пакуль у Беларусі не пройдуць справядлівыя і свабодныя выбары або пакуль яна не вырашыць спыніць сваю дзейнасць у якасці Нацыянальнага лідара.
Названае палажэнне выклікае пытанні не толькі з пункту гледжання дэмакратычных прынцыпаў, але і па сутнасці: яно цалкам здымае з Нацыянальнага лідара палітычную і маральную адказнасць за актыўныя дзеянні супраць злачыннага рэжыму. Бо пры падобным падыходзе лідар не толькі не абмежаваны ў часе, але і ніяк не абавязаны дамагацца перамен — тым самым знікае ўсялякая сістэмная матывацыя да барацьбы, стратэгічнага планавання і справаздачнасці перад грамадствам. Беларусам у большай ступені патрэбны не сімвал, а рухавік перамен.
1.3. Згодна з палажэннямі Пратакола (п. 4.3, п. 5.9, п. 7.3), Нацыянальны лідар надзяляецца паўнамоцтвамі па прызначэнні на пасаду і вызваленні ад пасады ўсіх членаў АПК; канчатковаму зацвярджэнню дакументаў дэмакратычных сіл па агульнай палітыцы або стратэгіі; канчатковаму вырашэнню ўсіх спрэчных пытанняў.
Такім чынам, адзін чалавек — Нацыянальны лідар — прымае (альбо не прымае) усе ключавыя рашэнні аднаасобна, а АПК і Каардынацыйная рада выконваюць пры ім ролю кансультацыйных органаў. Ці можа быць такая мадэль эфектыўнай арганізацыяй дзейнасці дэмакратычных сіл? Пытанне рытарычнае.
1.4. Нацыянальны лідар, Офіс Святланы Ціханоўскай маюць істотны (часам вызначальны) уплыў на працэс выдаткавання альбо невыдаткавання грантавай дапамогі незалежным сродкам масавай інфармацыі. Непразрыстасць такіх працэдур, закрытасць для грамадскасці характару і ступені ўплыву на іх ажыццяўленне з боку Нацыянальнага лідара і Офіса Святланы Ціханоўскай прыводзяць да практычна поўнай адсутнасці ў вядучых незалежных беларускіх СМІ крытычнага падыходу да дзейнасці Нацыянальнага лідара і АПК.
2. Аб’яднаны пераходны кабінет (далей — АПК)
2.1. Дзейнасць Аб’яднанага пераходнага кабінета (урад у выгнанні) на сённяшні дзень уяўляе сабой перыядычныя сустрэчы членаў АПК, якія прадстаўляюць у першую чаргу інтарэсы грамадскіх арганізацый, як правіла — імі ўзначаленых.
Пры гэтым кожная з гэтых арганізацый мае свае мэты і задачы, рэалізуе ўласныя праекты, самастойна шукае фінансаванне. Збой у працы асобнай арганізацыі, альбо спыненне яе дзейнасці, альбо «трапленне ў няміласць» робіць дзейнасць Кабінета ўразлівай і фактычна залежнай ад устойлівасці кожнай асобнай структуры і персаналіі.
АПК да цяперашняга часу, на жаль, так і не стаў «пастаянна дзеючым выканаўчым органам, які ва ўмовах палітычнага крызісу на калегіяльнай аснове распрацоўвае і забяспечвае прыняцце і рэалізацыю палітычных рашэнняў, неабходных для захавання незалежнасці і суверэнітэту Рэспублікі Беларусь, пераадолення палітычнага крызісу ў Беларусі, абароны інтарэсаў, правоў і свабод яе грамадзян і забеспячэння пераходу да дэмакратычнага кіравання ў Беларусі».
За ўвесь час існавання АПК не прынята ніводнага рашэння ні па адным пытанні.
Да цяперашняга часу не вызначаны дакладныя і празрыстыя кампетэнцыі, правы і абавязкі ні кіраўніка Аб’яднанага пераходнага кабінета, ні яго прадстаўнікоў і іх намеснікаў. Магчыма, нейкія дакументы і існуюць, але яны не апублікаваныя — што крытычна важна. У выніку грамадскасць не мае ні разумення, за што менавіта адказваюць члены Кабінета, ні магчымасці ацэньваць іх працу, — што падрывае сам прынцып празрыстасці і падсправаздачнасці.
2.2. Задачы АПК па:
– «абароне незалежнасці і ўмацаванні суверэнітэту Рэспублікі Беларусь; – дэакупацыі краіны;
– распрацоўцы і рэалізацыі захадаў, накіраваных на спыненне незаконнага ўтрымання ўлады рэжымам Лукашэнкі, забеспячэнне пераходу ўлады ад дыктатуры да дэмакратыі;
– аднаўленні канстытуцыйнага закона і парадку;
– вызваленні і забеспячэнні рэабілітацыі ўсіх асоб, зняволеных рэжымам з палітычных матываў;
– распрацоўцы і забеспячэнні прыняцця і рэалізацыі рашэнняў, неабходных для дасягнення дэмакратычных зменаў у краіне» (гл. афіцыйны сайт Святланы Ціханоўскай) застаюцца не рэалізаванымі.
Больш за тое, да іх рэалізацыі АПК так і не прыступіў, і няма бачных прыкмет таго, што прыступіць у найбліжэйшы час.
Пры такіх абставінах АПК і яго кіраўнік — Нацыянальны лідар — сталі ўрадам «заяваў і заклапочанасцяў», а не ўрадам дзеянняў.
2.3. Нацыянальны лідар і кіраўнік АПК Святлана Ціханоўская правяла значную колькасць сустрэч з дзяржаўнымі дзеячамі сусветнага ўзроўню. Аднак прысутнасць Беларусі ў міжнародным парадку дня забяспечваецца не столькі гэтымі візітамі, колькі паслядоўнай пазіцыяй краін Еўрапейскага саюза і Злучаных Штатаў Амерыкі, якія, адстойваючы прынцыпы дэмакратыі і адэкватна ацэньваючы сітуацыю як унутры краіны, так і на яе межах, працягваюць аказваць падтрымку імкненню беларускага народа да аднаўлення дэмакратыі.
Многія беларусы ўспрымаюць візіты Нацыянальнага лідара і кіраўніка АПК, не падмацаваныя вырашэннем канкрэтных задач або бачнымі вынікамі, як свайго роду «палітычны турызм».
3. Бяспека інстытутаў беларускіх дэмакратычных сіл
Выклікае трывогу і заклапочанасць той факт, што інфармацыя аб дзейнасці інстытутаў дэмакратычных сіл, іх планах, камунікацыі ў месенджарах і г. д. дастаткова аператыўна становіцца здабыткам карных органаў рэжыму Лукашэнкі.
Актуальнай застаецца пагроза з боку спецыяльных службаў, іншых арганізацый і асобных прадстаўнікоў рэжыму Лукашэнкі, дзейнасць якіх накіравана на дыскрэдытацыю, раскол беларускіх дэмакратычных сіл, пераслед, выкраданне і фізічнае ўхіленне іх прадстаўнікоў.
Асабліва недапушчальнымі з’яўляюцца пралікі ў дзейнасці інстытутаў дэмакратычных сіл, якія пацягнулі за сабой рэпрэсіі ў дачыненні да беларусаў унутры краіны і ставяць пад пагрозу іх бяспеку.
Шмат у чым падобнага роду факты сталі магчымымі праз практычна поўную адсутнасць сістэмы захадаў бяспекі і супрацьдзеяння дзейнасці карных органаў злачыннага рэжыму, адказнасць за стварэнне якой павінна ляжаць менавіта на АПК.
4. Фінансаванне дзейнасці інстытутаў беларускіх дэмакратычных сіл
Не сакрэт, што значная частка дзейнасці інстытутаў дэмакратычных сіл ажыццяўляецца за кошт грантаў, якія прадастаўляюцца рознымі фондамі або іншымі арганізацыямі дзяржаў Еўрапейскага Саюза і Злучаных Штатаў Амерыкі.
Агульная сума сродкаў, выдзеленых на дзейнасць інстытутаў беларускіх дэмакратычных сіл, выглядае досыць унушальна (па розных ацэнках ад 185 да 400 мільёнаў долараў).
У той жа час беларусам не зразумела, якім чынам гэтыя сродкі размяркоўваюцца.
Вядомыя факты, калі, напрыклад, грамадская арганізацыя, у складзе якой лічыцца ўсяго адзін чалавек, атрымлівае фінансаванне на сотні тысяч долараў або еўра.
Досыць відавочна, што значнае, калі не вырашальнае значэнне на прыняцце рашэння аб выдаткаванні або невыдаткаванні сродкаў аказваюць рэкамендацыі Нацыянальнага лідара і яго дарадцаў, а таксама, у меншай ступені, іншых лідараў грамадскай думкі беларускага дэмакратычнага руху.
У сувязі з гэтым узнікаюць пытанні, здагадкі і плёткі: ці няма з боку названых асоб якога-небудзь роду злоўжыванняў.
5. Высновы
5.1. Да сённяшняга дня ні Нацыянальны лідар, ні офіс Святланы Ціханоўскай, ні Аб’яднаны пераходны кабінет так і не сфармавалі хоць нейкага плана дзеянняў па змяненні сітуацыі ў Беларусі, не кажучы аб яго рэалізацыі.
У цяперашні час АПК з’яўляецца, па сутнасці, нейкім клубам, які складаецца з кіраўнікоў грамадскіх арганізацый, на пасяджэннях якога яго члены распавядаюць адзін аднаму аб сваёй дзейнасці. Гэта ўтварэнне ў цяперашнім яго выглядзе, на жаль, ніяк нельга назваць беларускім урадам у выгнанні. Адзіная мэта любога ўрада у выгнанні — прыход да ўлады на сваёй Радзіме. Няма ні заяў, ні аднаго рашэння па гэтым пытанні, не кажучы ўжо аб арганізацыі нейкіх дзеянняў.
Няўмольна губляецца самы дарагі рэсурс, якім валодалі інстытуты беларускіх дэмакратычных сіл, — давер людзей. Адсюль абвінавачванні ў адрас офіса Святланы Ціханоўскай і АПК у недзеяздольнасці. Адсюль жа сумневы наконт легітымнасці статусу Святланы Ціханоўскай як Нацыянальнага лідара.
Рэжым Лукашэнкі шляхам жорсткіх рэпрэсій прымусіў у Беларусі ўсе дэмакратычна настроеныя і разумныя пласты насельніцтва затаіцца — візуальна назіраецца іх адсутнасць як актыўнай сілы. Пры гэтым і рэжым у Беларусі, і ўлады РФ рэальна ацэньваюць іх сілу і маштаб, пра што кажуць няспынныя рэпрэсіі.
На сённяшні дзень усе гэтыя пласты насельніцтва Беларусі, якіх так баіцца рэжым, знаходзяцца ў разрозненым і дэзарганізаваным стане. Ні Нацыянальны лідар, ні офіс Святланы Ціханоўскай, ні АПК не прапанавалі колькі-небудзь рэалістычны план узаемадзеяння з імі, мерапрыемствы па арганізацыі іх у адзіную сілу, здольную пагражаць рэжыму і якая з’яўлялася б рычагом уздзеяння на сітуацыю ўнутры краіны.
Надзеі на нейкія міфічныя сілы, здольныя звонку — няхай гэта будзе Украіна, Польшча ці Літва — прыйсці ў Беларусь і зрынуць рэжым з’яўляюцца утопіяй.
Беларусы, якія ваююць ва Украіне, па-першае, малалікія, па-другое, з’яўляюцца вайскоўцамі УСУ, а значыць, іх уварванне ў Беларусь будзе ўсімі ўспрынята як акт агрэсіі і выкліча адпаведную рэакцыю. Калі нават яны захочуць увайсці ў прыватным парадку, то перш павінны пакінуць шэрагі вайсковых фармаванняў, здаць зброю і г.д. Спроба ўзброіцца ператворыць іх на тэрыторыі Украіны ў бандфармаванне і паставіць па-за законам. Тое ж самае тычыцца і любой іншай памежнай з Беларуссю краіны.
У Нацыянальнага лідара, Офіса і Кабінета ёсць усе неабходныя рычагі і паўнамоцтвы для рэалізацыі мерапрыемстваў па арганізацыі працы ў Беларусі, але яны імі не карыстаюцца — і няма нават перадумоў, што скарыстаюцца. Пры тым, што інстытуцыянальна яны першапачаткова падтрымліваліся і ствараліся беларусамі менавіта для гэтага.
Упушчаны час, упушчаныя магчымасці. Пытанне — чаму і ў чыіх інтарэсах?
5.2. Мадэль арганізацыі дзейнасці дэмакратычных сіл Беларусі, пры якой Нацыянальны лідар прымае (або не прымае) аднаасобна ўсе рашэнні — як кадравыя, так і праграмныя — пры гэтым з’яўляецца незменным і кантралюе парадак дня вядучых СМІ, па-першае, не мае нічога агульнага з дэмакратыяй (напамінае нейкую іншую, якая ўжо існуе ў Беларусі, мадэль), па-другое, не можа быць эфектыўнай і гнуткай для дасягнення мэт, якія стаяць перад дэмакратычнымі сіламі Беларусі.
6. Прапановы
6.1. Стварэнне такіх інстытутаў дэмакратычных сіл Беларусі, як Нацыянальны лідар, АПК, Каардынацыйны савет, з’яўляецца бясспрэчным дасягненнем — таксама як і прызнанне іх афіцыйнымі структурамі Еўрапейскім Саюзам. Але не менш важна арганізаваць іх эфектыўную працу для дасягнення мэт, якія стаяць перад імі.
Верагодна, прыйшоў час сур’ёзна перафарматаваць працу ключавых інстытутаў беларускіх дэмакратычных сіл. Адным з варыянтаў такога рэфармавання можа стаць перадача Каардынацыйнай радзе — як выбарнаму прадстаўнічаму органу — паўнамоцтваў па фармаванні пераходнага ўрада. Такі ўрад павінен быць падсправаздачным КР і грамадству, з выразна вызначанай структурай, рэгламентам дзейнасці, кампетэнцыямі, правамі, абавязкамі і механізмамі адказнасці для кожнага з яго чальцоў.
Улічваючы складанасць і доўгатэрміновасць задач, якія стаяць перад пераходным урадам, яго склад павінен абірацца тэрмінам не менш чым на чатыры гады з магчымасцю пераабрання. Праца ўрада павінна суправаджацца рэгулярнымі публічнымі справаздачамі, празрыстым працэсам прыняцця рашэнняў і сістэмай знешняга і ўнутранага кантролю. Гэта дазволіць забяспечыць не толькі эфектыўнасць і пераемнасць, але і давер з боку грамадства і міжнародных партнёраў.
Акрамя таго, на пераходны ўрад павінна быць ускладзена ключавая функцыя — гарантаванне бяспекі дэмакратычнага руху і грамадзян Беларусі, якія знаходзяцца як унутры краіны, так і за яе межамі. У рамках гэтай задачы ўрад павінен сфармаваць структуры, якія адказваюць за маніторынг пагроз з боку рэжыму Лукашэнкі, абарону інфармацыі, а таксама каардынацыю намаганняў па супраціве рэпрэсіўным дзеянням рэжыму.
Пры гэтым функцыі Нацыянальнага лідара могуць быць перафарматаваныя ў бок пераважна прадстаўнічай ролі — у тым ліку для прасоўвання інтарэсаў пераходнага ўрада на міжнароднай арэне, прыцягнення палітычнай і фінансавай падтрымкі, а таксама ўмацавання іміджу дэмакратычнай Беларусі за мяжой. Такі падзел паўнамоцтваў дазволіць знізіць залежнасць ад персаналій і наблізіцца да сучасных дэмакратычных стандартаў кіравання.
Асноўнай задачай (прыярытэт з прыярытэтаў) урада ў выгнанні бачыцца арганізацыя працы у распрацоўцы і рэалізацыі захадаў, накіраваных на спыненне незаконнага ўтрымання ўлады рэжымам Лукашэнкі, забеспячэнне пераходу ўлады ад дыктатуры да дэмакратыі.
Урад бярэ на сябе адказнасць за арганізацыю працы ў барацьбе са злачынным рэжымам Лукашэнкі і арганізуе працу з саюзнікамі (ЕЗ, ЗША і інш.).
Пры гэтым праца ўрада павінна быць арганізаваная як сапраўды стала дзейнага органа (можна сказаць, 24/7) — і такім чынам, каб яна працягвалася незалежна ад магчымай замены яго чальцоў. Урад стане адказным за працэс фармавання па сутнасці новай дзяржавы і яе механізмаў.
6.2. Аб’яднанаму пераходнаму кабінету — распрацаваць, прыняць і рэалізаваць захады для гарантавання бяспекі інстытуцый беларускіх дэмакратычных сіл і іх прадстаўнікоў, а таксама для супрацьдзеяння дзейнасці карных органаў злачыннага рэжыму, па магчымасці арганізаваўшы пры гэтым супрацоўніцтва з праваахоўнымі органамі краін знаходжання.
Неабходна ўсталяваць дакладныя правілы ўзаемадзеяння паміж пераходным урадам (АПК) і ініцыятывамі, падобнымі «Беларускаму Гаюну», якія ажыццяўляюць дзейнасць, якая закранае бяспеку беларусаў унутры краіны. Кабінет павінен мець права аператыўнага ўмяшання ў дзейнасць такіх арганізацый у рамках задач па абароне грамадзян, каардынацыі дзеянняў і прадухілення пагроз з боку рэжыму Лукашэнкі.
Арганізацыі, якія працуюць з грамадзянамі, каардынуюць грамадзянскі супраціў або ўзаемадзейнічаюць з беларусамі, павінны быць абавязаны аказваць поўнае садзейнічанне пераходнаму ўраду ў пытаннях гарантавання бяспекі, абмену інфармацыяй і захавання адзіных стандартаў. Такая сістэма дазволіць выбудаваць эфектыўную сістэму адказнасці, знізіць рызыкі і забяспечыць скаардынаванасць дзеянняў, якія наўпрост уплываюць на жыцці і свабоду беларусаў.
6.3. У мэтах прадухілення здагадак, чутак і неабгрунтаваных абвінавачванняў у магчымых фінансавых злоўжываннях, а таксама ў імя захавання прынцыпаў празрыстасці і адкрытасці ў дзейнасці публічных палітычных і грамадскіх дзеячаў, уяўляецца мэтазгодным увесці практыку добраахвотнага дэкларавання даходаў і маёмасці.
Публікацыя такіх дэкларацый за ўвесь перыяд працы за мяжой павінна быць рэкамендавана Нацыянальнаму лідару Святлане Ціханоўскай, яе дарадцам, якія ажыццяўляюць публічную палітычную дзейнасць, чальцам Аб’яднанага пераходнага кабінета, кіраўнікам Каардынацыйнай рады, а таксама лідарам грамадскіх арганізацый, якія рэалізуюць значныя для беларускага грамадства праекты і карыстаюцца даверам у ролі прадстаўнікоў дэмакратычнага руху (у прыватнасці, кіраўнікам такіх ініцыятыў, як BYSOL і іншых падобных па ўплыве структур).
Такі захад не толькі ўмацуе давер з боку грамадзян і партнёраў, але і прадэманструе сталасць беларускага дэмакратычнага руху, які добраахвотна прытрымліваецца найлепшых практык палітычнай падсправаздачнасці, прынятых ва ўсіх цывілізаваных і дэмакратычных дзяржавах.
З павагай,
Валанцёр Фонду «Вільна Бiлорусь»
Аляксандр Ракіцкі